მონაზონი არსენი (ვლიანკოფტი)

თეოლოგიის დოქტორი

 

მართლმადიდებელი მონაზვნობა და რელიგიური სინკრეტიზმი

 

 

მოხსენება წაკითხულ იქნა ბერძნული მონასტრების ყრილობაზე, რომელიც 2000 წლის 12-14 სექტემბერს წმიდა მეტეორაზე[1] გაიმართა. ყრილობის თემა იყო: „უდრეკი მართლმადიდებელი მონაზვნობა მესამე ათასწლეულის მიჯნაზე“.

 

უნეტარესო მამაო და მეუფეო! ყოვლადუსამღვდელოესნო მეუფენო! მაღალღირსნო მამანო, ღირსნო დედანო და დანო! საორგანიზაციო კომიტეტის ბატონო თავმჯდომარევ! ღრმად პატივცემულნო ბატონო მეცნიერებო! ქრისტესმიერ საყვარელნო ძმანო და დანო!

 მაკურთხეთ!

 

უპირველეს ყოვლისა, მინდა მადლიერება გამოვხატო უნეტარესი მთავარეპისკოპოსის, წმიდა სინოდისა და ყრილობის საორგანიზაციო კომიტეტის მიმართ ამ რჩეული აუდიტორიის წინაშე მე უღირსის მოწვევისათვის, რათა წავიკითხო მოხსენება: „მართლმადიდებელი მონაზვნობა და რელიგიური სინკრეტიზმი“.

გარდა ამისა, თითოეული თქვენგანისაგან ვითხოვ ლოცვებს, რომ აღნიშნული თემის ანალიზი მის მნიშვნელობას შეესაბამებოდეს.

მართლმადიდებელი სარწმუნოების დამცველი მართლმადიდებელი მონაზვნობის თემა, რომელიც ჩვენი ყრილობის პროგრამაშია შეტანილია, ღირსეულ განხილვას იმსახურებს. მჯერა, რომ მოხსენებებში თეორიულადაც და ისტორიულადაც განივრცობა მართლმადიდებელი მონაზვნობის მნიშვნელობა სარწმუნოების დაცვის საქმეში.

ამრიგად, ამ თემის განხილვით, ჩვენს ინტერესს გამოვხატავთ იმ საკითხისადმი, თუ როგორი ადგილი უნდა დაიკავოს მართლმადიდებელმა მონაზვნობამ XX საუკუნეში და განსაკუთრებით, მის მეორე ნახევარში განვითარებული რელიგიური სინკრეტიზმის მიმართ. ტერმინში – რელიგიური სინკრეტიზმი – ვგულისხმობთ ქრისტიანთაშორის და რელიგიათაშორის სინკრეტიზმს.

იმის მიუხედავად, რომ არასოდეს გაჩენილა ეჭვი, რომ მონაზვნობამ დაიცვა მართლმადიდებელი სარწმუნოების სიწმინდე და ჭეშმარიტი ღვთისშემეცნება, შესაძლებელია მაინც წამოიჭრას სუფთა თეოლოგიური კითხვა: დასაშვებია კი მონაზვნები სარწმუნოების სიწმინდის დაცვისათვის ბრძოლით იყვნენ დაკავებულნი, თუ მხოლოდ მათი „მონაზვნური მოვალეობებით“ უნდა შემოიფარგლონ?

ეკლესიას ეს მოვალეობა, რა თქმა უნდა, უპირველეს ყოვლისა ეპისკოპოსზე აქვს მინდობილი, მაგრამ ამ საქმით, როგორც ეკლესიის წევრები, ღვთის მორწმუნე ხალხიც არის დაკავებული.

ცნობილია აღმოსავლეთის პატრიარქთა 1848 წლის ცირკულარი, რომელიც ამ საკითხზე მართლმადიდებლურ ტრადიციას გადმოგვცემს: „...ჩვენთან ვერც პატრიარქები და ვერც კრებები ახალს ვერაფერს შემოიტანდნენ, რადგან სარწმუნოების სიწმინდის დამცველი არის თვით ეკლესიის სხეული, ანუ ხალხი...“¹ სარწმუნოების დამცველი, მორწმუნე ხალხისადმი თქმული მონაზვნებს მით უფრო ეხებათ:

– წმ. იოანე კლემაქსი: „მონაზონთა ნათელი – ანგელოსნი არიან, ხოლო ყოველთა კაცთა ნათელი – მონაზონნი“.²

– წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი: „ჭეშმარიტად მლოცველი – ღვთისმეტყველია და ჭეშმარიტი ლოცვა – ღვთისმეტყველება“.

ამგვარად, როგორც წმ. იოანე კლემაქსი ბრძანებს, ხელოვანთა ხელოვანნი და მეცნიერთა მეცნიერნი – მონაზონნი – პირველ რიგში ლოცვისათვის ზრუნავენ და ღვთის მადლით, ბუნებრივია, ხდებიან ჭეშმარიტად ღვთისმეტყველნი, რომელთაც აქვთ მართლმადიდებელი სარწმუნოების ავტორიტეტული დაცვის უფლება, რათა თავიდან აიცილონ ეკლესიის ჯანსაღი სწავლებისა და სულისათვის საზიანო სხვადასხვა მწვალებლობათა და ცდომილებათა ერთმანეთში აღრევა.

ეკლესიაში მონაზვნობა იმ წინასწარმეტყველური მადლის გამომხატველია, რომელიც ჯერ კიდევ ძველი აღთქმიდან უკავშირდება სარწმუნოებრივ აღმსარებლობას, მისი სიწმიდის დაცვასა და ქადაგებით ცოდვილთა მოქცევას.

მონაზვნებს ნეტარხსენებული მამა პაისი ათონელი სულიერ რადიოსადგურებს უწოდებდა. ინფორმაციას რადიოსადგურები პირველნი იღებენ. მონაზვნობა ეკლესიის მოწინავე რაზმია და მისი ყოველი რაზმელი უნდა გრძნობდეს საფრთხეს, რომელიც სარწმუნოებას ემუქრება. მონაზვნობა გამოხატავდა და გამოხატავს ეკლესიის ფხიზელ თვითშეგნებას და დღესაც ეკლესიის გამიწიერების ყოველი მცდელობისას დამცავ სარქველს წარმოადგენს.³ ამიტომ მონაზვნებისთვის სარწმუნოების აღმსარებლობა და დაცვა უცხო კი არ არის, პირიქით, მის ძირითად მოვალეობას შეადგენს და სახარებისეული მცნებების ცხოვრებაში განხორციელებიდან იღებს სათავეს.

პროფესორი ვ. სტავრიდისი გადმოგვცემს ვინმე მარიო რინვოლუკრის მიერ 1966 წელს გამოთქმულ მოსაზრებას: „მცირე გამონაკლისის გარდა, ბერძნულ საზოგადოებაში ყველაზე მეტად ანტიეკუმენისტურად მონაზვნები არიან განწყობილნი“.⁴ ეს შეხედულება მონაზვნების მისამართით ისმის როგორც საყვედური, მაგრამ ფაქტობრივ მდგომარეობას ასახავს. თუმცა კი მცდარია მონაზვნებისა და ზოგადად ეკლესიის კეთილმორწმუნე მრევლის დადანაშაულება, რადგან მათი პოზიცია არის ეკლესიის ფხიზელი თვითშეგნების გამოხატულება.

ახლა სინკრეტიზმის თემას დავუბრუნდეთ.

ეს მოვლენა, რაღა თქმა უნდა, უძველესია, თუმცა თანამედროვე სინკრეტიზმს ერთი ახალი ელემენტი შემოაქვს: იგი ცდილობს დამკვიდრდეს ქრისტიანთაშორისი და რელიგიათაშორისი დიალოგებით და გაბატონდეს როგორც თეორიულად, ასევე იურიდიულად.

 

რელიგიათაშორისი სინკრეტიზმი

 

თეოსოფიური ორგანიზაცია, რომელიც 1875 წელს რუსმა ბლავატსკაიამ ნიუ-იორკში დააფუძნა, თანამედროვე სინკრეტიზმის სულიერ დედას წარმოადგენს. მისი მთავარი დოგმატია ის, რომ არც ერთი რელიგია ჭეშმარიტებას სრულად არ ფლობს, არამედ შეიცავს მის ნაწილებს. ამიტომ ჭეშმარიტების გამთლიანებისა და სრულყოფისათვის თითოეული რელიგიიდან უნდა აიღონ ჭეშმარიტების ნაწილი და ყველაზე თანაბრად გადაანაწილონ, რათა „ერთმანეთი გავამდიდროთ“.

107 წლის წინ „მსოფლიოს რელიგიათა პირველ პარლამენტზე“ (ჩიკაგო, აშშ, 27.9.1893), ინდოელი გურუ ვივეკანანდა სიტყვით გამოვიდა და, სხვათა შორის, აღნიშნა შემდეგი: „იქნებ იმას ვესწრაფვი, რომ ქრისტიანები ინდუისტები გახდნენ? ღმერთმა ნუ ქნას! იქნებ იმას ვესწრაფვი, რომ ინდუისტები ან ბუდისტები გახდნენ ქრისტიანები? ღმერთმა ნუ ქნას!... არც ქრისტიანები უნდა გახდნენ ინდუისტები და ბუდისტები და არც ისინი უნდა გახდნენ ქრისტიანები, არამედ ყოველმა რელიგიამ უნდა შეითვისოს სხვა რელიგიათა სული და საკუთარი თვითმყოფადობისა და კანონების შესაბამისად განვითარდეს...“⁵

ეს სიტყვები ნათლად გამოხატავს რელიგიათაშორისი სინკრეტიზმის სულისკვეთებას.

თეოსოფიური საზოგადოება, მიუხედავად იმისა, რომ აცხადებს ყოველი რელიგიის მიერ ჭეშმარიტების არასრულყოფილი ფლობის შესახებ, საკუთარ მრწამსს უეჭველ ჭეშმარიტებად აღიარებს. საუბარია ე.წ. დოგმატურ პლურალიზმზე, რომელიც საკუთარის გარდა ყველა დანარჩენის ღირსებასა და განსაკუთრებულობას ეწინააღმდეგება. ამგვარად, უარყოფილია უფლის სიტყვები: „მე ვარ გზა და ჭეშმარიტება და სიცოცხლე“.

ეს შეხედულებები უკავშირდება ე.წ. „ახალი ერას“ მოძრაობას, „ახალ მსოფლიო წესრიგსა“ და გლობალიზმს, რომლებიც მიისწრაფვიან არა მხოლოდ ეკონომიკების, არამედ რელიგიების გაერთიანებისაკენ და ერთი მსოფლიო რელიგიის შექმნისაკენ.

 „ახალი მსოფლიო წესრიგი“ რელიგიას განიხილავს არა საზოგადოების შეკავშირების, არამედ რელიგიური პლურალიზმის ფარგლებში. განიშორებენ მას, ვინც ეწინააღმდეგება „ახალი ერას“ ექსპანსიას და უარყოფს თეოსოფიის რელიგიურ მრწამსს – „იწამე ის, რაც გინდა, მხოლოდ არ განაცხადო ჭეშმარიტებისა და ცხონების გზის ერთადერთობაზე“ – და უწოდებენ ფანატიკოსს, შეუწყნარებელსა და ფუნდამენტალისტს. მიუხედავად იმისა, რომ ზოგიერთები ცდილობენ პროგრესის სახელით ჩირქი მოსცხონ ეკლესიას, ქრისტეს ჭეშმარიტებაში პრინციპულობა არავითარ შემთხვევაში არ შეიძლება ფანატიზმთან ან შეუწყნარებლობასთან გაიგივდეს.

იმ პრიზმიდან, საიდანაც „ახალი ერა“ მოვლენებს აკვირდება, რელიგიები განიხილება ერთ საერთო მიზანთან მისასვლელ, „მორწმუნეთა ხსნის, ღვთის სათნო და სადიდებელ გზებად“;⁶ „ეკლესიაც და მეჩეთიც ისწრაფვიან ადამიანის ერთი და იმავე სულიერი ფასეულობებისაკენ“.⁷

„ნამდვილი ზერელიგია მხოლოდ შემწყნარებლობა კი არ არის, არამედ უფრო მეტია – იგი ყოველ რელიგიას სიწმინდესთან ნამდვილ შეხვედრად განიხილავს“.⁸

ზემოთ მოყვანილი გამონათქვამები, სამწუხაროდ, მართლმადიდებელ იერარქს ეკუთვნის. ამ შეხედულებათა მიმდევრებს სწამთ, რომ არსებობს ერთი საერთო ღმერთი, რომელიც სხვადასხვა რელიგიებში განსხვავებულად გამოითქმის და რომ „პატივი უნდა ვცეთ ჩვენი თანამოძმის ღმერთს“(!).

ასევე აზროვნებდა ალექსანდრიის აწ გარდაცვლილი პატრიარქი პართენი (1996): „ჩემთვის არ წარმოიშობა საკითხი – არის თუ არა ისლამი ერთ-ერთი ღრმადსულიერი რელიგია, რა თქმა უნდა, არის... მუჰამედი არის ღვთის ადამიანი, რომელმაც უდაბნოელი არაბები გახადა – ღვთის მორწმუნენი, მლოცველნი, მმარხველნი, მეზობელთა მოყვარენი და სიკეთისათვის მოღვაწენი. აი, ეს არის კარგი...“⁹

„... ისლამი ყურანის საშუალებით ქრისტეზე, ღვთისმშობელზე საუბრობს და ჩვენც, თამამად და გაბედულად უნდა ვისაუბროთ მუჰამედზე, უნდა ვნახოთ მისი ისტორია, მისი ღვაწლი, მისი ქადაგება ღმერთზე, მისი მოწაფეების ცხოვრება, რომლებიც ერთი ღმერთის მოწაფენი არიან...“¹⁰ (!)

 1990 წელს სან-ფრანცისკოში გამართულ მსოფლიო რელიგიათა II კონფერენციის (სხვებთან ერთად მონაწილეობდა კორეელი ცრუმესია სან მიუნ მუნი) დასრულების შემდეგ თავისი იდეებით ცნობილმა პროფესორმა, საბა აგურიდისმა განაცხადა: „ის, რისი პრაქტიკული აუცილებლობაც გვაქვს აქ საბერძნეთში, არის ობიექტური შეხედულებები ისლამსა და იუდაიზმზე... საუბარია ჩვენს მეზობლებზე და კარგად უნდა გვესმოდეს, რომ ვალდებულნი ვართ ვეცნობოდეთ ჩვენი მეზობლების რელიგიურ ტრადიციებს... და ვიღებდეთ მათ, როგორც ჩვენს მსგავსთ და თანასწორთ“.¹¹ და კიდევ: „იუდაიზმი, ისლამი და ბუდიზმი მისაღები უნდა გახდეს მართლმადიდებლებისათვის, როგორც მართლმადიდებლობის მსგავსნი და თანასწორნი, აშკარაა, რომ სხვა რალიგიებიც ისეთივე რელიგიურ ფენომენს წარმოადგენენ – როგორც მართლმადიდებლობა!“¹²

ამ სინკრეტული შეხედულებების თანახმად, განსხვავებული საწყისის მქონე რელიგიები სულიერი ცხოვრების ერთიან გარემოსა და რელიგიური მრავალფეროვნების კანონზომიერ გამოხატულებას წარმოადგენენ და მათი მიზანია „დანაწევრებული წრის მათი ნაწილებით შევსება“;¹³ და ეს არ ეწინააღმდეგება არც ქრისტეს გამოცხადებას და არც სხვა არაქრისტიანულ რელიგიებს და სულიწმიდას „ყველა რელიგიების საერთო მახასიათებლად განიხილავს“.¹⁴

სამწუხაროდ, მართლმადიდებელი ბაგეებიდან ოფიციალურად განცხადდა, რომ „კათოლიკეები და მართლმადიდებლები, პროტესტანტები და ებრაელები, მუსულმანები და ინდუისტები, ბუდისტები და კონფუციანელები... ერთი ღვთის სულითა ვართ გაერთიანებულნი“.¹⁵

სინკრეტიზმი შეგნებულად ურევს სხვადასხვა რელიგიების საფუძვლებს და ცდილობს ერთგვარი გარეგნული მსგავსების წარმოჩენას. ნიშანდობლივია „ახალი ერას“ მიმდევრების აზროვნებისა და ლოცვების მსგავსება. ძირითადი აღმოსავლური სწავლებები, როგორიცაა მაგალითად, კარმისა და გარდასახვის თეორია, გულისხმობენ, რომ იმ უძველეს ქრისტიანობას ეკუთვნიან, რომელიც ეკლესიისა და სამღვდელოების მიერ შეიცვალა!

„ახალი ერას“ წარმომადგენლები გამოთქვამენ აზრს, რომ არავინ უნდა გამოხატოს შეხედულება ამა თუ იმ რელიგიის სისწორეზე, უკეთესობასა და უპირატესობაზე, რადგან ყველა ისინი თანაბრად კანონიერ, მაგრამ უბრალოდ, განსხვავებული ისტორიული და საზოგადოებრივი ტრადიციების მქონე რელიგიებს წარმოადგენენ.

პაპის ინიციატივითა და, სამწუხაროდ, მართლმადიდებელთა მონაწილეობით ამგვარი მოდელის განვითარებისათვის ტარდება ყოველწლიური ფორუმები – „რელიგიათა შეხვედრები მსოფლიოში მშვიდობისათვის“, ისეთი, როგორიც ჩატარდა 1986 წელს ქ. ასიზში. ასევე, მაგალითად I, II და III „მსოფლიო რელიგიათა პარლამენტები“, რომელთა ერთ-ერთი ძირითადი გამოხატულებაა „რელიგიური მრავალფეროვნების ზეიმი“. მაგალითად, 1999 წლის დეკემბერში, III პარლამენტში მონაწილეობდა სხვადასხვა რელიგიების 6000 (!) წარმომადგენელი.

სინკრეტიზმის იდეები გახვეულია სიყვარულის, სრული ურთიერთგაგების, თანხმობისა და შემწყნარებლობის მანტიაში, „რასაც ითხოვს ჩვენი ეპოქა“ და წინ მიიწევს მასობრივი ინფორმაციის, საღვთისმეტყველო კვლევებით შენიღბული წიგნებისა და გამოცემების, ასევე მსოფლიო აზროვნების მაფორმირებელთა ხელთ არსებული სხვა საშუალებებით.

აგრეთვე ეწყობა ორმხრივი დიალოგები მართლმადიდებლებსა და მუსლიმანებს, მართლმადიდებლებსა და ებრაელებს შორის. ამ დიალოგთა ფარგლებში ქრისტიანობა, იუდაიზმი და ისლამი საერთო ზნეობრივი ღირსებების მქონე „აბრაამისეულ“ რელიგიურ ტრადიციებად მოიაზრებიან(!).

 სინკრეტიზმს ისეთი გავლენა აქვს პაპისტებსა და პროტესტანტებზე, რომ ხდება პაპისტი და ბუდისტი მონაზვნების გამოცდილებათა ურთიერთგაცვლა და შეთვისება. რელიგიათაშორისი სინკრეტიზმის დონეზე მოქმედებენ შერეული (დედათა და მამათა) მონასტრები, სადაც ერთად „მონაზვნობენ“ პაპისტები და პროტესტანტები. ასეთია, მაგალითად, ბოსეს მონასტერი (ჩრ. იტალია), რომელიც მართლმადიდებლური სულიერების თემებზე აწყობს ერთობლივ შეკრებებს! აგრეთვე ცნობილია მსგავსი მიმართულების ტეზეს მონასტერი.

უნდა ითქვას, რომ ინდოელი გურუს ზემოთ მოყვანილი გამონათქვამები არ გამოხატავს სინკრეტიზმის მქადაგებელთა რეალურ მრწამსს.

აღმოსავლური რელიგიებისა და „ახალი ერას“ ქადაგება – „ერთობა მრავალფეროვნებაში“ – ერთგვარ სატყუარას წარმოადგენს გამოუცდელი ქრისტიანების ხაფანგში მოსაქცევად. „ახალი ერას“ მოძღვარნი სიბრალულით შესცქერიან ქრისტიანებს, რადგან სწამთ, რომ ქრისტიანები განვითარების დაბალ ეტაპზე და უკვე დასრულებულ ეპოქაში იმყოფებიან, მაშინ როცა თავად იმ განვითარებულ და დიდად რეკლამირებულ „ახალ ეპოქაში“ არიან, რომელიც ახლა ვითარდება.

ინდოელი გურუ ვივეკანანდასა და ძმათა მისთა არაგულწრფელობას გადმოსცემს „მსოფლიოს რელიგიათა I პარლამენტიდან“ (აშშ) დაბრუნების შემდეგ ქ. მადრასის სტუდენტებთან მისი მგზნებარე გამოსვლის ფრაგმენტი: „ის დიდი ოცნება, რომლითაც ყოველი ჩვენგანი უნდა აღიჭურვოს, არის ინდოეთიდან მსოფლიოს დაპყრობა და არაფერი ამაზე ნაკლები; ჩვენ ყველანი ამ მიზნისათვის უნდა მოვიმართოთ და ჩვენი თითოეული ნერვი დავძაბოთ... წამოიმართე, ინდოეთო, და იმეფე მთელ მსოფლიოზე შენი სულიერებით... ის, რამაც უნდა იმეფოს დასავლეთზე, სულიერებაა...“¹⁶

ზუსტად აღინიშნა, და მართლაც, „მსოფლიოს რელიგიათა I პარლამენტი“ (1893 წ.) იყო აღმოსავლური რელიგიების მიერ დასავლეთის სულიერი დაპყრობისათვის „მისიონერული“ მოძრაობის საწყისი პუნქტი.

 

საბერძნეთის ეკლესიის პოზიცია

 

დამამშვიდებელი და სანუგეშოა, რომ საბერძნეთის ეკლესია ოფიციალურად აცხადებს: „ეკლესიის წმიდა კრებების შესაბამისი გადაწყვეტილებების თანახმად, არ შეიძლება ამგვარ რელიგიათაშორის შეხვედრებში მონაწილეობის მიღება“.¹⁷

წმიდა სინოდის (4-9.2.1999 წ.) განცხადებით: „სინოდმა იმსჯელა რელიგიათაშორის შეხვედრებში ეკლესიის მონაწილეობის შესახებ და მასში მონაწილეობის საფუძვლები დაადგინა:

ა) ეკლესიამ, იმისათვის, რომ გაავრცელოს სახარება და ხსნის შესახებ მათ უქადაგოს, ვინც მის საზღვრებს გარეთ არიან, მხოლოდ საკუთარი თვითშეგნების ფარგლებში უნდა ისაუბროს.

ბ) ეკლესია, მისი წმიდა კანონების თანახმად, ერთობლივ ლოცვებში არ მონაწილეობს.

ასევე გადაწყდა ანგლიკანებთან დიალოგების შეჩერება „ბიბლიიდან და წმიდა მამათა ტრადიციიდან მათი უკიდურესი გადახვევების გამო“.

ეს გადაწყვეტილებები და უნეტარესი მთავარეპისკოპოსის შესაბამისი განცხადებები, რომლებიც მან მთავარეპისკოპოსის ტახტზე ასვლის შემდეგ გააკეთა¹⁸, საბერძნეთის ეკლესიას გამოარჩევენ, როგორც არამართლმადიდებლებთან და არაქრისტიანებთან დიალოგის საკითხებში ტრადიციული პოზიციის თანამიმდევრულ დამცველს.

 

 

ქრისტიანთაშორისი სინკრეტიზმი

 

დღეს ქრისტიანთაშორისი სინკრეტიზმი ძირითადად „განშტოებათა“ და „და-ეკლესიების“ თეორიებით გამოიხატება. ეს განსაკუთრებით წარმოჩნდა მართლმადიდებლებსა და პაპისტებს შორის ქ. ბალამანდში (ლიბანი) 1993 წელს დადებულ შეთანხმებაში, რომელშიც მონაწილეობდა ცხრა მართლმადიდებელი ეკლესია, მაშინ, როცა ექვსი, და მათ შორის საბერძნეთის ეკლესია, არ ესწრებოდა.

ამ შეთანხმებით აღიარებულია, რომ თითქოს, ჩვენ, მართლმადიდებლებს და პაპისტებს განგვასხვავებს არა ღრმა და არსებითი, არამედ მხოლოდ გარეგნული, ისტორიული და ადამიანური ფაქტორები. ამ შეთანხმებით თავს გვახვევენ დოგმატურ მინიმალიზმსა და სახალხო ეკუმენიზმს. უკვე ჩვენს დიასპორაში, თუ შორ მანძილზეა მართლმადიდებლური ტაძარი, ხალხი პაპისტების ეკლესიებში დადის და ბავშვებსაც იქ ნათლავენ. ამგვარი სახალხო ეკუმენიზმით თანდათანობით ხდება „ხალხის ფსიქოლოგიური მომზადება, რათა შესაბამის დროს, იერარქიის გადაწყვეტილებების მიუხედავად მათი გაერთიანება განხორციელდეს“.¹⁹

„და-ეკლესიათა“ თეორია აღიარებს, რომ მართლმადიდებლები და პაპისტები, დღემდე არსებული დოგმატური განსხვავებების მიუხედავად, „და-ეკლესიები“ ვართ ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით და ამიტომ, როგორც „და-ეკლესიები“, „პასუხისმგებელნი ვართ ღვთის ერთადერთ ეკლესიას ერთობლივად ვიცავდეთ...“²⁰

 ამ და ამის მსგავს „ნათლობის“, „კულტურული პლურალიზმის“, „გაფართოებული ეკლესიისა“ და „ერთობლივი მოღვაწეობის“ თეორიებს, დოგმატური განსხვავებების მიუხედავად, ორივე მხარე მოციქულებრივი მემკვიდრეობის, მღვდლობისა და საიდუმლოებათა ურთიერთაღიარებისაკენ მიჰყავთ (რაც ქ. ბალამანდში მოხდა) და რითაც ინგრევა მართლმადიდებლური ეკლესიოლოგია.

„და-ეკლესიების“ შინაარსი გაფართოებას გულისხმობს. ამიტომ მართლმადიდებელთა და-ეკლესიებად განიხილებიან ასევე მრავალფეროვანი პროტესტანტული განშტოებები და განსაკუთრებით, ანგლიკანები.

საბერძნეთის წმიდა სინოდმა ბალამანდის ეს შეთანხმება მძაფრად გააკრიტიკა, რაც მისი კეთილმორწმუნე მრევლისა და მონაზვნების შეხედულებას გამოხატავდა. ამასთან, მსოფლიო საპატრიარქოსადმი მიმართულ წერილში (წმ. სინოდი) თვლიდა „ბალამანდის უნიატურ ტექსტს, როგორც მართლმადიდებელთათვის მიუღებელ პერსპექტივას“ და „როგორც მართლმადიდებლური ტრადიციისათვის სრულიად უცხოს“.²¹

მსგავსი პოზიცია საკუთარ სტატიებში ყოვლადუსამღვდელოესმა მიტროპოლიტებმა²², ათონის მთის წმიდა კინოტმა და ჩვენი საღვთისმეტყველო სასწავლებლების პროფესურამაც გამოხატეს.²³

 ის დიალოგი, რომლის დროსაც დოგმატური განსხვავებანი ნაბიჯ-ნაბიჯ შესუსტდა და გაუფასურდა და რელიგიური სინკრეტიზმი დაიხვეწა, ანტიქალკედონელებთან დიალოგი იყო. ამ დიალოგს წარმატებულად მიიჩნევენ, თუმცა, თუ ყურადღებით დავაკვირდებით, მიღწეული შეთანხმება ზედაპირული და მოჩვენებითია.

ათონის მთის წმიდა კინოტმა აღნიშნა, რომ მართლმადიდებელთა და ანტიქალკედონელთა შერეული კომისიის დასკვნები ეფუძნება იმას, თითქოს ანტიქალკედონელები „ყოველთვის ზედმიწევნით ინახავდნენ მართლმადიდებლურ – ქრისტიანულ სარწმუნოებას და უწყვეტად აგრძელებენ მოციქულებრივ ტრადიციას“.²⁴ და კიდევ: აღნიშნული დასკვნები და ერთობლივი განცხადებები „მართლმადიდებელ ეკლესიას, როგორც ერთ, წმიდა, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიას მძიმე ჭრილობებს აყენებენ და რადიკალურად ეწინააღმდეგებიან ეკლესიის დიდ მამათა და მსოფლიო მოძღვართა ქრისტოლოგიას“.²⁵

ეკლესიათა მსოფლიო საბჭო

 

 ძირითადი ტრიბუნა, რომლის საშუალებითაც წარმოჩნდება და ვითარდება ქრისტიანთაშორისი და რელიგიათაშორისი სინკრეტიზმი, არის ეკლესიათა მსოფლიო საბჭო (ემს), რომელშიც ვმონაწილეობთ მართლმადიდებლები და პროტესტანტები და რომელიც, როგორც ცნობილია, დატოვეს იერუსალიმის, საქართველოსა და ბულგარეთის ეკლესიებმა, ხოლო სერბეთისა და რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიები სერიოზულად ფიქრობენ საკუთარი მონაწილეობის თაობაზე.

ემს საკუთარი ქრისტიანთაშორისი სინკრეტული მიმართულების შესახებ ჯერ კიდევ დამფუძნებელ დეკლარაციაში აცხადებდა, ხოლო სამოცდაათიანი წლებიდან მოყოლებული, სექციის – „დიალოგი სხვა რელიგიებთან“ – ფარგლებში, დიდი ნაბიჯები გადადგა რელიგიათაშორისი სინკრეტიზმის მიმართულებითაც.

ამ მიმართულების გამოხატულებაა 1991 წელს ქ. კანბერაში (ავსტრალია) ჩატარებული ემს-ის VI გენერალური ასამბლეა, სადაც წარმოჩენილ იქნა „კერპთაყვანისმცემლების, ანიმისტებისა და წარმართების შეხედულებები სულიწმიდის შესახებ. აი, მაგალითი პროტესტანტული ღვთისმეტყველების სრული გაუცხოებისა“, – ასე შეაფასა ეს ასამბლეა უნეტარესმა მთავარეპისკოპოსმა ქრისტოდულოსმა საკუთარ სტატიაში – „ეკლესიათა მსოფლიო საბჭო ანუ რელიგიის მოყვარულთა კლუბი?“²⁶

დღეს ყოველმხრივ აღიარებულია, რომ ემს ღრმა კრიზისს განიცდის და უცნობია, თუ საით მიემართება. ფაქტია, ვინმეს რომ მოენდომებინა კარგად გამოეკვლია კრიზისი, რომელსაც განიცდის არა მარტო ემს-ის ფარგლებში გამართული, არამედ მართლმადიდებელთა და არამართლმადიდებელთა სხვა დიალოგებიც, უნდა გამოეკვლია არა ხილული (პაპისტების უნიატური შემოჭრის მუდმივი მცდელობები, პროტესტანტთა მხრიდან ქალთა ქიროტონიები და ჰომოსექსუალისტთა ქორწინებები), არამედ ძირითადი მიზეზები, როგორიცაა „ემს-ის აშკარა სინკრეტული სულისკვეთება, რომლითაც მისი ბევრი მოღვაწეა განმსჭვალული“.²⁷

დღეს განვითარებული მოვლენების სათავე, რაღა თქმა უნდა, ემს-ის დამფუძნებელ წესდებაშია, რომელიც:

1) „მოუწოდებს ეკლესიებს ხილული ერთობისაკენ ერთი რწმენითა და ერთი ევქარისტიული ზიარებით, როგორც ქრისტეში ერთობის გამომხატველს, რათა მსოფლიომ ირწმუნოს.

2) ხელს უწყობს ეკლესიების ერთობლივ დამოწმებას, რათა პასუხს სცემდეს ყველას და თითოეულს...

3) მხარს უჭერს ეკლესიებს მათი საკაცობრიო მნიშვნელობის სამოციქულო და ევანგელიზაციის საქმეში.

4) გამოხატავს ეკლესიათა საერთო ინტერესს, მოემსახურონ ადამიანთა სხვადასხვა საჭიროებებს, მოაწესრიგონ კონფლიქტები და იღვაწონ ადამიანთა საერთო ოჯახის სამართლიანი და მშვიდობიანი განვითარებისათვის“.²⁸

ზემოთ აღნიშნული ნათლად წარმოაჩენს ემს-სა და მის დამფუძნებელთა ძირითად მრწამსს.

მსოფლიო პატრიარქის 1920 წლის ცირკულარი და მართლმადიდებელთა მხრიდან „ეკუმენურ მოძრაობაში“ მონაწილეობა არგუმენტირდება მხოლოდ ერთი მიზეზით – „საყოველთაოდ გავრცელებული ალკოჰოლიზმი, განუსაზღვრელი უსარგებლო სიმდიდრე და მისი გაღმერთება, სიამოვნებებისადმი კარგად შენიღბული ტრფიალი, გარყვნილი, უმსგავსო ლიტერატურა, მხატვრობა, თეატრი, მუსიკა...“ და ვერ წარმოუდგენიათ ის ჭეშმარიტება, რომ ღრმა საზოგადოებრივი ჭრილობები მხოლოდ ადამიანის ძალისხმევით ვერ განიკურნება.

პატრიარქის აღნიშნული ცირკულარი „ეკუმენიზმის უკიდურეს გამოხატულებასა და ეკუმენისტური მოძრაობის ეპოქის დასაწყისს წარმოადგენს“.²⁹ მასში დასავლური საზოგადოების არამართლმადიდებლები დახასიათებული არიან „არა როგორც მართლმადიდებელი ეკლესიის გარეთ მყოფნი და მისთვის უცხონი, არამედ როგორც ქრისტესმიერი ნათესავნი, ახლობელნი და თანამემკვიდრენი, აღთქმის განმახორციელებელნი“.

ამრიგად, ემს-ის საძირკველშივე იდო სრული გამიწიერება და მართლმადიდებლურ თვითშეგნებასთან გაუცხოება. გარდა ამისა, გამიწიერებამ, მორალიზმმა და ჰუმანიზმმა, რომელთა წიაღშიც ფრანგული განმანათლებლობა იშვა, გზა გაუხსნეს არამართლმადიდებლურ ეკუმენიზმს. ვამბობ არამართლმადიდებლურს, ვინაიდან გვაქვს მართლმადიდებლური ეკუმენიზმიც, რაც ეკლესიის ეკუმენობას ნიშნავს და რომელსაც მრწამსის სიმბოლოში ვაღიარებთ.

ყურადღება არ უნდა მოგვიდუნოს იმ ფაქტმა, რომ წლების განმავლობაში ემს-ის წინააღმდეგ გამოდის კორეელი ცრუმესია სან მიუნ მუნის „გაერთიანების ეკლესია“, რომელიც აცხადებს, რომ „დაახლოებით 15 წელია საჭირო ემს-ს დაშლისათვის და რომ ამისათვის განსაკუთრებით იღვწის ემს-ის ხუთი პრეზიდენტიდან ერთ-ერთი“!

ამ გარემოებების გათვალისწინებით, ნეტარხსენებული მამა ანტონი (ალევიზოპულოსი) (1996) აღნიშნავდა: „ვინაიდან არსებობს ეჭვი, რომ ემს-ის ერთ-ერთი პრეზიდენტი კორეელი ცრუმესიის თანამოაზრეა და, ვინაიდან არც ერთი საპროტესტო შეძახილი არ შეისმინეს, ეკლესიის მოღვაწეთა მხრიდან რელიგიათაშორის დიალოგებში შემდგომი მონაწილეობა, სულ ცოტა, უპასუხისმგებლობა და არასერიოზულობა იქნებოდა“.³⁰

 

მიღებული შედეგები

 

ე.წ. ეკუმენურ მოძრაობაში და მასთან დაკავშირებულ დიალოგებში მართლმადიდებელი ეკლესიის მონაწილეობის შედეგები ძირითადად არის ეკლესიოლოგიური, სოტერიოლოგიური და სამოძღვრო. ეს მონაწილეობა სულ უფრო მეტად მიემართება მართლმადიდებლური თვითშეგნებისა და ხასიათის გაუარესებისაკენ და მათი „რელიგიათშორისულით“ შეცვლისაკენ. ყოველ შემთხვევაში, იმ ადამიანებში მაინც, რომლებიც მასში მონაწილეობენ.

 როგორც პროფესორი კონსტანტინე მურატიდისი წერს: „ემს-ში მონაწილეობით მართლმადიდებლობა ნამდვილ ეკუმენურ საქმიანობაზე ამბობს უარს, რაც, ჩემი აზრით, თანამედროვე მსოფლიოს ხსნის საქმეში ყველაზე დიდი და სამწუხარო დარტყმაა“.³¹

მართლმადიდებლური აღმსარებლობისა და დოგმატიკის პროფესორი, ნეტარი მამა იუსტინე პოპოვიჩი ემს-ს ახასიათებს „მწვალებლურ, მაცთუნებელ და ადამიანის გამკერპებელ გაერთიანებად“ და მასში მართლმადიდებელი ეკლესიის მონაწილეობას – „მონურ დამცირებად“.

ასევე, ნეტარხსენებული მამა სპირიდონი (ბილალიჩი) წერს: „ეკუმენიზმი – XX საუკუნის ყველაზე დიდი მწვალებლობა, რომელიც ქადაგებს დოგმატურ, რელიგიურ სინკრეტიზმს და მიილტვის ქრისტიანული და სხვა აღმსარებლობების პანრელიგიური გათანაბრებისაკენ – მართლმადიდებლობისათვის მომაკვდინებელ საფრთხეს წარმოადგენს“.³²

რეალურად, ქრისტიანთაშორისი და რელიგიათაშორისი სინკრეტიზმი შლის მართლმადიდებლობასა და მწვალებლობებს შორის არსებულ საზღვრებს. ეკუმენიზმი სინკრეტიზმის გზით ჯიუტად ამტკიცებს, რომ ეკლესიის საზღვრები უცნობია და რომ, მართლმადიდებელი ეკლესია, ერთი მხრივ, და სხვა ქრისტიანული აღმსარებლობები, მეორე მხრივ, შეადგენენ ერთ, წმიდა, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიას. ეს, რაღა თქმა უნდა, ეკლესიოლოგიური მწვალებლობაა და ჩვენი მართლმადიდებლური თვითშეგნების წინააღმდეგ არის მიმართული.

სინკრეტიზმით, რომლის ფარგლებშიც „ეკუმენური დელიკატურობით“ იხვეწება ქრისტიანთაშორისი და რელიგიათაშორისი დიალოგები, რათა „ეკუმენიზმის სულმა“ იმძლავროს, ფაქტობრივად იკარგება მწვალებლობის არსი, იცვლება ადამიანთა ნამდვილი ერთობის საფუძველი ჭეშმარიტებაში ანუ ქრისტეში, და დოგმატური განსხვავებების მიუხედავად ერთობის სხვა მოდელს, ანუ არა ჭეშმარიტებას ირჩევენ. „ერთობლივი საქმიანობის“ ერთად წარმართვის მოდელი ეს არის ანთროპოცენტრიზმის მოდელი, რადგან ერთობის ცენტრს წარმოადგენს არა ღმერთკაცი ქრისტე, არამედ საჭმლისმომნელებელი ადამიანი.

ემს-ში და ყველა სხვა ეკუმენურ კავშირებში მონაწილეობამ, რომლებიც მოიცავს არა მხოლოდ დიალოგებს, არამედ ერთობლივ რიტუალურ მოქმედებებსაც, გამოიწვია მართლმადიდებლური მისიონერული მოღვაწეობის ფაქტობრივი შეწყვეტა იმ ქვეყნებში, სადაც ქრისტიანული აღმსარებლობები ჭარბობენ. აი, ასე ვუკეტავთ კარს დასავლეთის ქანცგამოცლილ ადამიანებს და მივუთითებთ დარჩნენ იქ, სადაც არიან, რადგან „ვართ ერთნი“, ვართ „და-ეკლესიები“ და რადგან „გვიახლოვდება ერთობა“. გარდა ამისა, ლიტურგიკული წიგნების გადაწერა-გასუფთავებაც მიზნად ისახავს ჩვენი ეკლესიის ჰიმნოგრაფიაში გამოყენებული ანტიქალკედონელებისა და მათი ერესიარქების მისამართით გამოთქმული მკაცრი გამონათქვამების ამოღებას.

 

ინფორმირებისა და თანხმობის სიმცირე ეკლესიაში

 

ამ დიალოგებში მართლმადიდებელი ეკლესიების მონაწილეობა მცდარია არა მხოლოდ შინაარსობრივად, არამედ იურიდიულადაც. არც თავიდან და არც ახლა არ არსებობს რეალური ინფორმაცია, თუ რა ხდება ამ დიალოგების ფარგლებში. არა მარტო კეთილმორწმუნე მრევლსა და სამღვდელოებას არ აწვდიან ინფორმაციას, არამედ სრულად ინფორმირებული არ არის არც პატივცემული იერარქია.

ეს დიალოგები გარკვეული კატეგორიის ადამიანებისათვის საერთაშორისო დონის იმ ერთადერთ საქმიანობას წარმოადგენს, სადაც მათ ბიუროკრატებად, ტექნოკრატებად და ეკუმენისტებად არავინ მოიხსენიებს. თუმცა საქმე მხოლოდ ინფორმირებაში არ არის, არამედ მიღებული გადაწყვეტილებები ეკლესიის ღირებულებებს უნდა ეთანხმებოდნენ და გამოხატავდნენ, წინააღმდეგ შემთხვევაში მათ ფერარო-ფლორენციის გადაწყვეტილებათა ბედი ეწევათ და ერთადერთი, რასაც მიაღწევენ, ეკლესიისადმი ჭრილობების მიყენება იქნება.

 

მართლმადიდებლური პოზიცია

 

მართლმადიდებლური ტრადიცია, რომლის ფხიზელ მცველსაც მონაზვნობა წარმოადგენს, როგორც „ახალი ერას“, გლობალიზაციის, ქრისტიანთაშორისი და რელიგიათაშორისი სინკრეტიზმის მოწინააღმდეგე, წარმოგვიჩენს ჭეშმარიტი ღვთისშემეცნების გზას – წმიდა სამებასთან სიყვარულითა და მორჩილებით პიროვნულ ზიარებას; იმ პიროვნების შეუფასებელ ღირსებას წარმოგვიჩენს, რომელიც „ახალმა ერამ“ უნდა დანომროს და გააუფასუროს. ცხოვრების ეს მართლმადიდებლური გზა ინტელექტუალური ნააზრევი კი არ არის, არამედ იმ ურიცხვ წმინდანთა გამოცდილების შედეგია, რომლებიც ეკლესიის ორიათასწლოვანი არსებობის განმავლობაში ცხოვრობდნენ.

პიროვნების გადარჩენისათვის ბრძოლა ამავდროულად ბრძოლაა ჩვენი რელიგიური და ეროვნული თვითშეგნებისათვის, რომლებიც ამ ბოლო დროს ხშირად განიცდიან წინასწარ ორგანიზებულ შემოტევებს.

რა თქმა უნდა, არამართლმადიდებლებთან და წარმართებთან დიალოგს ჩვენ არ უარვყოფთ. პირიქით, ეკლესიის ცხოვრებაში იგი ყოველთვის მოიცავდა მნიშვნელოვან ადგილს და მუდამ იყო გადაჯაჭვული სინანულისა და ერთიანობის საწინასწარმეტყველო-სამოციქულო ქადაგებასთან.

უნდა აღინიშნოს, რომ ე.წ. ეკუმენური მოძრაობის ფარგლებში უფლის ლოცვის სიტყვები „რაჲთა ყოველნი ერთ იყვნენ“ (იოანე 17. 21), დამახინჯებით განიმარტება. პროფესორი რომანიდისი, იგივე მამა იოანე, მამათა განმარტებებზე დაყრდნობით შეგვახსენებს, რომ უფალი ითხოვს მამისაგან: „მისი მოწაფენი და მისი მოწაფეთა მოწაფენიც ისევე ერთად იყვნენ მის ღვთიურ დიდებაში, როგორც ამჟამად არიან ერთად მიწიერ ცხოვრებაში, ე.ი. ღვთის სხეულში – ეკლესიაში გაწევრიანებულნი...“³³

ყოველთა მართლმადიდებლური ერთობა და „ეკლესიათა“ ერთობა მიიღწევა ღვთის მადლით, დაცემულთა სინანულით და ერთ, წმიდა, კათოლიკე და სამოციქულო ეკლესიაში, ანუ მართლმადიდებლობაში მათი დაბრუნებით.

დიალოგებში დღეს მონაწილე მართლმადიდებლებისათვის მეტად სასარგებლო და გონივრული იქნებოდა გაეთვალისწინებინათ, თუ როგორ საუბრობდნენ ჩვენი ეკლესიის წმინდანები მწვალებლებთან და წარმართებთან დღევანდელზე გაცილებით მეტად მტრული ისტორიული გარემოცვის პირობებში. რატომ უნდა დავცილდეთ დღეს მათ ჭეშმარიტ გზას? იქნებ მათზე უფრო მეტად წმინდანები და ბრძენნი ვართ?

უნეტარესო! ყოვლადუსამღვდელოესნო! მონაზონთა და მონაზვნობის მოყვარულო აუდიტორიავ! ვფიქრობ, ნათელია, რომ სერიოზული და უმნიშვნელოვანესი პრობლემის წინაშე ვდგავართ, რომელიც ე.წ. „ახალი ერის“ ერთგვარ გამოწვევას წარმოადგენს.

დროის სრულიად მცირე მონაკვეთში აშკარა გახდა, რომ ქრისტიანთაშორისი და რელიგიათაშორისი სინკრეტიზმი სრულიად საწინააღმდეგო და შეუთავსებელია ეკლესიის თვითშეგნებასთან, რომელსაც, უპირველეს ყოვლისა, მართლმადიდებელი მონაზვნობა გამოხატავს და რომელიც ეკლესიის ტრადიციების შემნახველსა და მის ფხიზელ სინდისს წარმოადგენს. ამიტომ თითოეულის უფლება და მოვალეობაა იბრძოლოს მართლმადიდებელი სარწმუნოების დაცვისა და ერთიანობისათვის.

 დასასრულს ნება მომეცით დავამატო: რაკი ქრისტიანთაშორისი და რელიგიათაშორისი სინკრეტიზმი ცდილობს სიყვარულის მანტიით შეიმოსოს, უნდა აღინიშნოს, რომ წმიდა მამათა პოზიცია (რომელიც მტკიცედ იცავდა ჭეშმარიტ სარწმუნოებას და ტკივილითა და სიყვარულით ეუბნებოდა სიმართლეს ეკლესიის გარეთ მყოფთ) არის მართლაც კაცთმოყვარე პოზიცია, რადგან იგი რეალურად ეხმარება შეცდომილ ადამიანს მთელი შეგნებითა და სინანულით მოექცეს, მაშინ როცა ჰუმანური სიყვარული მათ მათივე ავადმყოფობაში დახმარების გარეშე ტოვებს.

გარდა ამისა, ჭეშმარიტი სიყვარული, რომელიც სულიწმიდის ნაყოფია, მარად ერთადაა ჭეშმარიტებასთან, რომელიც თავად ქრისტეა და რომლის გარეშეც არ არსებობს არც ჭეშმარიტი სიყვარული და არც თვით ჭეშმარიტება.

გმადლობთ.

 

ჟურნალი «ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΗ» τ. 26, სექტემბერ-ოქტომბერი 2002 წ.

 

 

 

 

ლიტერატურა

 

1. Βλ. Απχιμ. Γεωργιου Καψανη, «Ορθοδοξια και Ουμανισμος. Ορθοδοξια και Παπισμος», Γ εκδ. 1996, σελ. 9
2. Κλιμαξ Ιωαννου του Σιναιτου, εκδ. «Αστερος», Αθηναι 1979, σελ. 128, κγ’
3. Βλ. Αρχιμ. Γεωργιου Καψανη, «Ορθοδοξια και Ουμανισμος. Ορθοδοξια και Παπισμος», Γ’ εκδ. 1996, σελ. 10
4. Β. Θ. Σταυριδου – Ευ Α. Βαρελλα, «Ιστορια της Οικουμενικης Κινησεως», Θεσσαλονικη,1996,σελ.247-248
5. Βλ. Περιοδικο «Διαλογος» του Διορθοδοξου Συνδεσμου Πρωτοβουλιων Γονεων», τ1, σελ. 16
6. Μητροπολιτου Ελβετιας Δαμασκηνου, Λογος Διαλογου, σελ. 156
7. Μητροπ. Ελβετιας Δαμασκηνου, εν: Ορθοδοξια και Ισλαμ, εκδ. Ιερας Μονης Οσιου Γρηγοριου, 1997, σελ. 16
8. Μητροπολιτου Ελβετιας Δαμασκηνου, εν περιοδ. «Επισκεψις», αρ. 426/1.10.1989, σελ. 6
9. Στον συλλογικο τομο «You shall be my Witnesses», επιμελεια και εκδοσις Γεωργιου Λαιμοπουλου, εκδοσεις «Τερτιος», σελ. 19, Κατερινη 1993
10. Περιοδικο «Πανταινος», αρ. 1/Ιανουαριος – Απριλιος 1991, σελ. 59
11. Q Π. Αντωνιου Αλεβιζοπουλου, Διαλογισμος η Προσευχη; - Ορθοδοξη Θεωρηση, σελ. 235, Αθηναι 1993
12. Q Π. Αντωνιου Αλεβιζοπουλου, αυτοθι, σελ. 237
13. Μητροπολιτου Ελβετιας Δαμασκηνου, «Ο ακαδημαικος διαλογος...», ενθ’ ανωτ., σελ. 14
14. Βλ. Δηλωσεις «Gaudium et spes» και κυριως «Nostra Aetate» ( «Για τις σχεσεις της Εκκλησιας με τις μη χριστιανικες θρησκειες») της Β’ Βατικανης Συωοδου (1965)
15. Περιοδικον «Εοισκεψις», αρ. 511/39.11.1994, σελ. 28
16. Ενθ’ ανωτ. Περιοδ. «Διαλογος», τ. 1, σελ. 16
17. Περιοδικον «Εκκλησια», αρ. 15/15.8.-1.2.1998, σελ. 634
18. Αποσπασμα συνεντευξεως του στην εκπομπη του π. Κωνσταντινου Στρατηγοπουλου στον Ραδιοφωνικο Σταθμο της Εκκλησιας της Ελλαδος (24.5.1998)
19. Αρχιμ. Γεωργιου Καψανη, «Ορθοδοξια και Οικουμανισμος, Ορθοδοξια και Παπισμος», Γ’εκδ. 1996, σελ. 123
20. Κοινο αωακοινωθεν Παπα και Οικουμενικου Πατριαρχου μετα τον εορτασμο της θρονικης εορτης της Ρωμης (1995), βλ. Περιοδ. «Επισκεψις», αρ. 520/31.7.1995, σελ. 19
21. Εφημεριδα «Εκκλησιαστικη Αληθεια», αρ. 393/16.1.1995, σελ. 1 και 7
22. Βλ. Σεβ. Μητρ. Δημητριαδος κ. Χριστοδουλου (νυν Μακ. Αρχιεπισκοπου) «Η ουνια μονον ξεπερασμενη μεθοδος ενοτητος;», εν περιοδ. «Πειραικη Εκκλησια», αρ. 32/Οκτ. 1993
23. Βλ. Κειμενον Ιερας Κοινοτητος Αγιου Ορους εν περιοδ. «Αγιορειτικη Μαρτυρια» τευχος 18/Απριλιος 1995, σελ. 86-99.
24. Περιοδικον «Επισκεψις», αρ. 446/1.10.1990,σελ. 19-20 («Δευτερα Κοινη Δηλωσις», παρ. 9, της Γ’ Συνελευσεως της Μικτης Επιτροπης του Θεολογικου διαλογου, Σαμπεξυ, 23-28.9.1990)
25. Ιερας Κοινοτητος Αγιου Ορους Αθω, Παρατηρησεις περι του Θεολογικου Διαλογου Ορθοδοξων και Αντι-χαλκηδονιων, Αγιον Ορος 1996, σελ. 12
26. Βλ. Περιοδικον «Πειραικη Εκκλησια», αρ. 4/Μαρτιος 1991, σελ. 58-59
27. Βλ. Μ. Πρωτοπρ. Γεωργιου Τσετση, «Απο το Βαωκουβερ στην Καρμπερα», περιοδικον «Εωημερωσις», ΣΤ’ – 1990/11-12, σελ. 4
28. Βασιλειου Θ. Σταυριδου – Ευ. Α. Βαρελλα, Ιστορια της Οικουμενικης Κινησεως, 47, Θεσσαλονικη 1996, σελ. 370
29. Βλ. Μ. Πρωτοπρ. Γεωργιου Τσετση «Οικουμενικος Θρονος και Οικουμενη – Επισημα Πατριαρχικα Κειμενα», εκδ. «Τερτιος», Κατερινη 1988, σελ. 57
30. Βλ. Αρθρο «Η Νεα Εποχη κινδυνος για τον πολιτισμο!», εφημεριδα «Χριστιανικη», 20.6.1991,σελ. 6-7 και 10 περιοδικο «Εκκλησια», αρ. 14/1.10.1990, σελ. 5^11α
31. Κ.Δ.Μουρατιδου, Οικουμενικη Κινησις – Ο συγχρονος μεγας πειρασμος της Ορθοδοξιας,σελ. 28, εκδοσεις «Ορθοδοξου Τυπου», Αθηναι 1973
32. Αρχιμ. Σπυριδωνος Σπ. Μπιλαλη, «Ορθοδοξια και Παπισμος», Τομος Β’, εκδοσις «Ορθοδοξου Τυπου», Αθηναι 1969, σελ. 598
33. Βλ. Επιστολη Ιερας Κοινοτητος Αγιου Ορους προς την Α.Θ.Π. τον Οικουμενικο Πατριαρχη κ.κ. Βαρθολομαιο περι του κειμενου του Μπαλαμαντ, εν περιοδ. «Αγιορετεικη Μαρτυρια», τευχος 18/ Απριλιος 1995, σελ. 86